دستورالعمل تدوین پایان نامه

1.انتخاب موضوع

یکی از مهم ترین مراحل انجام یک پژوهش ، انتخاب موضوع مناسب از سوی محقق است. از جمله مسائلی که در انتخاب موضوع باید مورد نظر قرار گیرد، بدین شرح است:

الف)موضوع باید مورد علاقة محقق باشد.

ب)موضوع باید نو و جدید باشد. منظور از نو بودن موضوع آن است که محقق حرف ، مطلب ، شیوه و یا سخن جدیدی را برای ارائه داشته باشد و یا استنباطی نو از اندیشة پیشینیان ارائه دهد.

ج)موضوع باید برای محقق و خواننده تحقیق بدون ابهام باشد. یعنی از الفاظ و عباراتی استفاده شود که ضمن رعایت اختصار، روان ، گویا و قابل فهم باشد؛ تا اینکه برای محقق روشن باشد که در رابطه با موضوع مورد نظر به دنبال طرح و تبیین چه نکاتی است.

د)موضوع باید در توان محقق باشد.

هـ)موضوع باید با رشتة تخصصی محقق همخوان باشد، بنابراین موضوعاتی که فقهی ، اصولی ، قواعد فقه و آیات الاحکام باشد مورد تأیید قرار می گیرد و موضوعات حقوقی صِرف پذیرفته نمی شود.

و)محقق باید به در دسترس بودن منابع کافی و مناسب، اطمینان حاصل کند.

2.تهیة طرح و سرفصل های  تحقیق

پس از انتخاب موضوع، محقق باید چهارچوب کار و سرفصل های اصلی تحقیق ـ که در لاتین به آن پلان (Plan  ) یا نقشة کار گفته می شود ـ را تهیه و تنظیم نماید. هر موضوع تحقیقی می تواند اقتضای طرح و چهارچوب خاص خود را داشته باشد؛ بنابراین نمی توان قالب یکسانی را برای تمامی موضوعات ارائه نمود ؛ اما آنچه که محقق باید در بررسی هر موضوعی در نظر داشته باشد، ارائه کار تحقیقی خود در قالب و طرحی مشخص است؛ لذا قالب زیر به عنوان نمونه پیشنهاد می گردد.

الف) چکیدة تحقیق؛ حداکثر در دو صفحه بعد از فهرست مطالب و با شمارة صفحة یک قرار می گیرد. چکیده باید به نحوی تنظیم شود که خواننده با مراجعه به آن در جریان مباحث اصلی و اساسی که محقق بدان پرداخته است، قرار گیرد. با توجه به آنچه که در کتاب روش تحقیق دکتر جعفر نکونام آمده است،[1] محتوای چکیده باید شامل؛ بیان موضوع در یک جمله، هدف تحقیق، دامنه تحقیق، نوع منابع مورد استفاده و نتایج تحقیق باشد. از جمله نکاتی که باید در نوشتن چکیده رعایت شود، به قرار زیر است:

1.از ذکر مطالبی که در متن پایان نامه نیامده است، خودداری شود؛

2.اقوال دیگران به طور مستقیم نقل نشود ؛ بلکه به زبان پژوهشگر بیان گردد؛

3.در نوشتن مطالب از فعل گذشته و سوم شخص استفاده شود؛

4.برای مطالب ارجاعات آورده نشود؛

5.از به کار بردن اصطلاحات در خور تعریف اجتناب شده و مطالب روان و رسا باشد.

تذکر مهم : برخی در نوشتن چکیده به بیان خلاصه و فهرست مطالبی که در قسمت های مختلف به آن پرداخته اند اقدام می کنند ، در حالی که اساساً به چنین نوشته ای چکیده اطلاق نمی شود.

ب)مقدمه؛ برای ورود به بحث اصلی، پایان نامه باید دارای مقدمه باشد. مقدمه معمولاً بین یک تا دو صفحه می باشد.

ج)فصل اول پایان نامه با عنوان کلیات تحقیق پس از مقدمه می آید که در آن به موارد زیر پرداخته می شود:

1.بیان مسأله که به تبیین موضوع می پردازد؛ به طوری که محدودة بحث مشخص شود.

2.تاریخچة موضوع که طی آن تاریخچه مختصری از موضوع ارائه می گردد.

3.ضرورت، اهداف و اهمیت موضوع که طی یکی دو صفحه آورده می شود.نگارنده در این قسمت

باید به سه سوال زیر به صورت نسبتا مشروح پاسخ دهد:

الف)چه ضرورتی اقتضا نموده که نگارنده به این موضوع بپردازد؟

ب)نگارنده با پرداختن به این موضوع چه اهدافی را دنبال می کند؟

ج)در شرایط کنونی پرداختن به این موضوع دارای چه اهمیتی بوده است؟

4.پرسش های تحقیق و فرضیه ها؛ هر تحقیق باید دارای فرضیات و یا پرسش هایی باشد که اساس و پایه پایان نامه را به خود اختصاص می دهد و محقق تا پایان کار تمام تلاش خود را در راستای بررسی و اثبات فرضیه ها و یا پاسخ گویی به پرسش های تحقیق به کار می گیرد.

فرضیات باید جملات خبری باشند. البته اثبات فرضیه الزامی نیست؛ یعنی ممکن است محقق پس از پایان بررسی فرضیه اولیه خود، به نتیجه ای مغایر با آن دست یابد.

5.روش تحقیق؛ روش تحقیقی که نگارندة پایان نامه برای تدوین آن برگزیده و در نظر گرفته است باید آورده شود.

6.مروری بر تحقیقات گذشته ؛ نگارنده باید قبل از بررسی موضوعِ مورد نظر خود، کارهای پژوهشی که دیگران در رابطه با آن انجام داده اند ـ اعم از کتاب ، مقاله ، پایان نامه و ... ـ را بررسی و نقاط قوت و ضعف هر یک را تجزیه و تحلیل نماید و در پی آن از پرداختن مجدد به موضوعی که دنبال می کند دفاع کند. منظور از این مبحث ذکر کتب مفصل فقهی و روایی و کتب قواعد فقهی که در بابی از ابواب به موضوعات فقهی پرداخته اند، نیست ؛ بلکه منظور کتب ، مقالات و پایان نامه هایی است که به طور کلی یا جزئی به موضوع محقق پرداخته باشند.

7.تعریف اصطلاحات و بیان مفاهیم؛ نویسنده پایان نامه باید اصطلاحات کلیدی و اصلی موضوع را با

 استفاده از منابع معتبر و دست اول از نظر لغوی و اصطلاحی تعریف نماید تا مراد نویسنده پایان نامه از

واژه های بکار رفته در موضوع تحقیق تبیین شود.  

ممکن است سوال شود که چه واژه هایی در این قسمت باید تعریف شود؟

در پاسخ باید گفت که اولا تمامی واژه هایی که در عنوان و موضوع پایان نامه به کار رفته باید از نظر

لغت و در صورت لزوم در اصطلاح علم مورد نظر تعریف شود. به عنوان مثال اگر موضوع پایان نامه ای

 «بررسی طلاق رجعی و بائن از منظر عامه و خاصه» باشد در قسمت تعریف اصطلاحات باید

واژه های «طلاق»، «رجعی»، «بائن»، «عامه» و «خاصه» هم از نظر لغت و با بهره گیری از

کتب لغت دست اول زبان عربی و هم در اصطلاح فقهی و فقط با استفاده از منابع دست اول فقهی

(نه حقوقی) تعریف شوند. ثانیا می توان تعریف واژه هایی که در پایان نامه کاربرد معتنی بهی دارند

را در این قسمت ذکر کرد به عنوان مثال در موضوع مذکور واژه هایی مثل «مطلٌق»، «مطلٌقه» و ...

را می توان در این قسمت تعریف نمود.

د)فصل های اصلی پایان نامه؛ پس از فصل نخست که در آن کلیاتی از تحقیق بیان می شود ، فصل های اصلی تحقیق که تعداد آنها به اقتضای موضوع و فرضیات و یا پرسش های تحقیق تعیین می شود، با پیشنهاد محقق و راهنمایی استادان راهنما و مشاور تنظیم می گردد. هر یک از این فصل ها می تواند به بخش های مختلف تقسیم شود.

عناوین فصل ها و مبحث ها باید متناسب با موضوع تحقیق و در راستای فرضیه ها و یا پرسش های تحقیق ، روان و بدون ابهام و حتی الامکان مختصر باشد. زیر مجموعة هر فصل و مباحث باید مرتبط با عناوین هر فصل و مبحث باشد.

عناوین انتخاب شده معمولاً نباید به صورت جملة خبری و یا پرسشی باشد؛ بلکه بهتر است به صورت یک عنوان رسا و گویا باشد.

هـ)فصل نتیجه گیری و پیشنهادها ؛ پس از بررسی و تجزیه و تحلیل موضوع در فصل های اصلی تحقیق، جمع بندی نهایی باید در این فصل آورده شود. محقق در این فصل باید ضمن بیان موضوع تحقیق و اشاره اجمالی به روند بررسی موضوع، پرسش ها و فرضیه ها را به ترتیب آورده و نتیجه نهایی آنها را با اشاره ای بسیار گذرا به استدلال هر یک بیان نماید، به طوری که تعداد صفحات این فصل از چهار الی پنج صفحه فراتر نرود. سپس محقق می تواند طی حداکثر یک صفحه پیشنهاد هایی را که محققان آینده بررسی کننده موضوع مورد نظر باید برای رسیدن به نتایج دیگر و یا بهتر مد نظر قرار دهند، ارائه کند.

3.قسمت های فرعی پایان نامه

صفحات فرعی و آغازین پایان نامه باید به شرح زیر باشد:

1/3.مشخصات روی جلد مانند نمونه فرم انتهای این دستورالعمل نوشته شود.

۲/۳.در هنگام صحافی مطابق روال معمول یک برگ سفید در نظر گرفته می شود.

۳/3.مشخصات روی جلد (بند۱/۳) دقیقاً در اولین صفحه بعد از برگ سفید می آید.

۴/3.صفحه بعدی پایان نامه به « بسم الله الرحمن الرحیم » اختصاص دارد.

۵/3.صفحه تأیید استادان راهنما و مشاور بعد از صفحه « بسم الله … » می آید. (مانند فرم نمونه انتهای این دستورالعمل)

۶/3.صفحه « تقدیم به » پس از آن می آید. (بیش از یک صفحه نشود.)

۷/3.صفحه سپاسگزاری حداکثر در یک صفحه پس از « تقدیم به » می آید.

بندهای 5/3 و 6/3 الزامی نیست ، بلکه در صورت تمایل در نظر گرفته شود.

۸/3.فهرست مطالب بعد از صفحه سپاسگزاری می آید. با توجه به آنکه برای تقسیم بندی قسمتهای مختلف پایان نامه با اعمال سلایق مختلف از عباراتی مانند « بخش ، فصل ، گفتار ، مبحث و ... » استفاده می شود، لذا عناوین مذکور در این جزوه پیشنهادی بوده و دانشجویان می توانند با نظر استاد راهنما از عبارات دیگر استفاده کنند.

برای بازشناسی بهتر عناوین اصلی از فرعی توصیه می شود از قلم های مختلف استفاده شده و برای عناوین مبحث ها و گفتارها تورفتگی در نظر گرفته شد. ( به نمونه فهرست مطالب در پایین صفحه دقت نمایید.)

4.شماره گذاری صفحات

 در مورد صفحات فرعی بدین صورت عمل شود که صفحات قبل از فهرست مطالب به شماره گذاری نیاز ندارد؛ اما صفحات مربوط به فهرست مطالب با حروف ابجد شماره گذاری می شود. اما صفحات اصلی پایان نامه که با چکیدة تحقیق آغاز می شود، با اعداد و از یک شماره گذاری می شود. شمارة صفحات فرعی و اصلی باید در پایین صفحه و قسمت وسط باشد به مانند شماره گذاری همین جزوه باشد.

5.شیوه تدوین مطالب هر فصل یا هر مبحث

توصیه می شود برای نوشتن مطالب هر مبحث از ورود به بحث با نقل قول مستقیم از مطالب دیگران خودداری شود؛ بلکه ابتدا عنوان مبحث را طی یکی دو بند ( پاراگراف ) به عنوان مقدمه آن مبحث تشریح نمایید(تذکر: بدون در نظر گرفتن تیتر «مقدمه»برای مباحث) و سپس دیدگاه ها و نقطه نظرهای صاحب نظران را با دسته بندی منطقی ارائه کرده و مستندات هر یک را پس از ذکر آن دیدگاه تشریح نمایید. علاوه بر بیان این مطالب می توانید به تجزیه و تحلیل و یا حتی نقد آنها بپردازید.لازم به ذکر است که در بیان نکات مقدماتی هر مبحث که از آن به پردازش اولیه نگارنده تعبیر می شودباید نکات زیر در نظر گرفته شود:

الف)تعداد سطرهای مقدماتی هر مبحث «پردازش اولیه» به حجم مطالب اصلی و محتوای آن بستگی دارد لذا این مقدمه می تواند در حد یک پاراگراف پنج سطری تا حداکثر یک صفحه باشد.

ب)در پردازش اولیه یا همان مقدمه هر مبحث ابتدا باید عنوان مبحث به اختصار تبیین شود و پس از آن علت گشوده شدن آن فصل یا مبحث آورده شود و در نهایت روند تدوین و محورهایی که نگارنده در آن مبحث بدان خواهد پرداخت اشاره شود.

در پایان هر مبحث یعنی پس از مقدمه مذکور و تبیین ، تحلیل یا نقد و بررسی دیدگاه ها، چنانچه نگارندة پایان نامه دیدگاه جدیدی دارد و یا یکی از دیدگاه های موجود را ترجیح می دهد، با ذکر دلایل لازم آن را بیان می دارد. دیدگاه نگارنده می تواند دقیقاً یکی از همان دیدگاه های مطرح شده و یا دیدگاه جدید و مغایر و یا اینکه اصلاح شده یکی از آنها باشد.

اگر چه بهتر است نگارنده از نقل عین مطالب دیگران خودداری کرده و دیدگاه دیگران را به قلم و بیان خود در آورده و در پایان نامه بنویسد و آدرس مطالب را دقیقاً در پاورقی بیاورد اما چنانچه از کتب عربی استفاده شده دانشجویان گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی باید اصل متن عربی را با بهره گیری از منابع موجود در سی دی المعجم الفقهی و یا سایر منابع در نقل قول ذکر کنند تا در مرحله بررسی پایان نامه و ارزیابی استادان راهنما و مشاور و هیئت داوران بتوانند صحت برداشت نگارنده را از متون عربی تشخیص داده و اظهار نظر نمایند.

اگر مطالب عیناً از دیگری نقل می شود، باید آغاز و پایان آن داخل گیومه « …… » قرار داده شود.

6.نحوه ارجاع دهی در پاورقی[2]

اگر مطلبی برای اولین بار در پایان نامه ذکر می شود و آن مطلب از کتابی گرفته شده باشد آدرس آن در پاورقی به شرح زیر نوشته شود:

نام خانوادگی، نام، عنوان کتاب ، نام و نام خانوادگی مترجم، ناشر، محل نشر، نوبت و سال انتشار، شمارة جلد، شمارة صفحه. بین هر قسمت از اطلاعات فوق الذکر ویرگول (،) و پایان هر پاورقی نقطه (.) گذاشته شود.

نمونه[3]:

اگر از ترجمه استفاده نشده است، قسمت نام مترجم نوشته نمی شود.

عنوان کتاب ها در پاورقی ها و به ویژه در قسمت فهرست منابع و مآخذ باید به طور کامل نوشته شود؛ به عنوان نمونه: کتاب جواهر الکلام با عنوان کامل آن ؛ یعنی « جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام » نوشته شود. البته چنانچه کتابی با عنوان اختصاری شهرت دارد، می توان در متن تحقیق از آن به اختصار نام برد.

اگر از کتاب و یا هر منبع و مرجع دیگری برای بار دوم ، سوم و … بلافاصله ( یعنی پاورقی دیگری بین آنها ذکر نشده باشد) استفاده می شود، به عبارت « همان » اکتفاء شود. اگر ازهمان منبع بلافاصله استفاده می شود، اما شمارة صفحه و یا جلد متفاوت است، به شکل « همان ، ص 112. » و « همان ، ج 2 ، ص 236. » نوشته می شود.

برخی از نویسندگان به عنوان خاصی شهرت دارند؛ مثل : « امام خمینی » ، « شهید اول » و … بهتر است برای بار اول نام خانوادگی و نام آنها به همراه عنوانی که بدان شهرت دارند آورده شود و برای دفعات بعدی به همان عنوان بسنده گردد.

مثال: برای بار اول[4]   برای دفعات بعدی[5] 

چنانچه برای بار دوم و بعد از آن در پایان نامه از همان منبع با فاصله استفاده می شود، پس از ذکر نام نویسنده ، نام کتاب را آورده و به جای بقیة مشخصات لفظ « پیشین »  آورده شود و بعد از عبارت پیشین جلد و شماره صفحه مربوط ذکر شود. به نمونه ای که در پاورقی آمده است، دقت فرمایید.[6]

چنانچه مطلبی از دو منبع استفاده شده است، ضمن رعایت تقدم و تأخر تألیف اثر ابتدا مشخصات کتاب مقدم و سپس کتاب یا کتاب های بعدی می آید.

اگر اثری داری دو یا سه مؤلف باشد، شهرت و نام هر سه تن را به ترتیبی که پشت جلد اثر آمده است، می نویسند؛ لکن اگر بیش از سه تن مؤلف داشته باشد، تنها نام اولین مؤلف ذکر می شود و کلمة « و دیگران » در پی آن می آید؛[7] مانند: مکارم شیرازی ، ناصر و دیگران ، تفسیر نمونه ، …

اگر از مقاله ای استفاده شده است، به صورت زیر ارجاع داده می شود:

نام خانوادگی نویسنده مقاله ، نام ، عنوان مقاله ، عنوان نشریه ، سال نشر ، دورة نشر، شماره انتشار ، صفحه. به نمونه ای که در پاورقی ذکر شده است دقت کنید.[8]  

در مورد آیات قرآن ، اگر در متن تحقیق به سوره و شمارة آیه اشاره شده است، به ذکر پاورقی نیازی نیست؛ در غیر این صورت باید مانند نمونة مذکور در پاورقی این صفحه[9] نوشته شود.

برخی ممکن است مطلبی را از صاحب نظری نه در کتاب و یا نوشتة آن صاحب نظر ، بلکه از کتاب و یا مقاله و یادداشت دیگری اقتباس نمایند، اولاً در یک پژوهش علمی این گونه نقل قول ضعف محسوب می شود ؛ لذا دانشجویان باید برای طرح دیدگاه هر صاحب نظر، به منبع و مأخذ اصلی ( دست اول ) مراجعه کنند؛ مگر در مواردی که منبع اصلی نایاب و یا دور از دسترس باشد. در این صورت می توان نام آن صاحب نظر و عنوان کتاب وی را در متن تحقیق  نوشت و در پاورقی به شکل نمونة مذکور در پاورقی این صفحه[10] مشخصات کتابی که مطلب از آن نقل شده است، نوشته شود.   

از بکار گیری القاب و عناوین برای افراد به ویژه عناوین غیر علمی در متن تحقیق و یا پاورقی و فهرست منابع بپرهیزید. البته بکار بردن واژه های « دکتر » و « آیت الله » در برخی از نوشته ها متداول است ؛ اما دانشجویان قطعاً در پاورقی و فهرست منابع از این عناوین استفاده نکنند و در متن تحقیق اگر برای همة افراد یکسان عمل شود، مانعی به نظر نمی رسد. لازم به ذکر است که برخی از دانشمندان و صاحب نظران به عنوان خاصی شهرت پیدا می کنند، به گونه ای که با آن عنوان بهتر شناخته می شوند؛ لذا بکار بردن این گونه عناوین در متن تحقیق بلامانع به نظر می رسد؛ مانند: علامه طباطبایی ، علامه حلی ، محقق اردبیلی ، پروفسور حسابی و … که البته همة این ها، عناوین علمی هستند.

در بارة اسامی استادان راهنما و مشاور که روی جلد و صفحة تأیید پایان نامه می آید، از بکار بردن عناوینی چون « جناب آقای » ، « حجه الاسلام و المسلمین » و … خودداری شود و فقط از عنوان دکتر … استفاده شود.